Η αμάθεια ως φοβικός παράγοντας

Θεόδωρος Ν. Καστρινός

05/09/2000

(απόσπασμα)

Ο φόβος είναι το κυρίαρχο συναίσθημα και επιδρά σε αρχέγονα επίπεδα της συνείδησης με καταλυτικό τρόπο.

Είναι δηλαδή ο φόβος ένα είδος Αχίλλειου πτέρνας για την ανθρώπινη συμπεριφορά και στάση καθώς μπορεί να αποδιοργανώσει το άτομο αλλά και να του προκαλέσει αναστάτωση ή και αναστολή των κυρίαρχων χαρακτηριστικών του δηλαδή εκείνων της απροβλεψιμότητας και της ανυπακοής.

Η χρησιμοποίηση του φόβου από την εξουσία είναι παλαιά, γνωστή και προφανής. Ασκείται σε όλα τα επίπεδα, από το κορυφαίο της παγκόσμιας εξουσίας των διεθνών οικονομικών συμφερόντων μέχρι το θυρωρό το κλητήρα που πουλά χαρτόσημα στο πεζοδρόμιο μπροστά στη πόρτα της Εφορίας. Η εξουσία ασκείται πρακτικά από όλους σε όλους ανάλογα με τη θέση που κατέχουν τη δεδομένη στιγμή ένας έκαστος και ανάλογα με το βαθμό αταξίας που επικρατεί στο κοινωνικό γίγνεσθαι τη συγκεκριμένη στιγμή.

Σε κάθε περίπτωση το κυρίαρχο μέσο επιβολής εξουσίας είναι ο φόβος. Ακόμη και όταν η απειλή δεν είναι άμεση, είναι βέβαιο ότι ο μοχλός άσκησης εξουσίας εδράζεται στο φόβο.

Ο στόχος της εξουσίας είναι να επιτύχει την υποταγή. Το θεμελιακό ζητούμενο για να διατηρηθεί η υποταγή είναι, οι υποταγμένοι να είναι προβλέψιμοι. Έτσι ο φόβος οφείλει αφού κατ’ αρχήν υποτάξει, να ταξινομεί τους υποταγμένους σε ομάδες που θα διατηρούν ζωντανό το φόβο και θα αποκλείουν κάθε δράση που θα μπορούσε να οδηγήσει στην ακύρωσή του.

Με αυτή τη λογική κάθε εξέλιξη, κάθε ανάπτυξη, κάθε πρόοδος θέτει το στόχο της εξουσίας εκτός σχεδίου. Αναπτύσσει δυνάμεις που μπορεί να την απειλήσουν και προφανώς η εξουσία οφείλει να αναστέλλει και να αντιστρατεύεται καθετί σχετικό. Επειδή όμως η εξουσία προκύπτει εκ των όσων κατέχει, είναι απαραίτητο να παράγονται αγαθά για να μπορεί να έχει. Έτσι οι υποταγμένοι δεν είναι δυνατόν να παραμένουν εντελώς αδαείς καθώς τότε αδυνατούν να παράγουν. Γι’ αυτό το σύστημα επινόησε την έννοια της κατάρτισης. Καταρτισμένος και ανεκπαίδευτος σημαίνει παραγωγικός αλλά ακίνδυνος καθώς ελλείψει παιδείας αδυνατεί να ελέγξει. Το σενάριο είναι γνωστό και εφαρμόζεται με επιτυχία. Είναι όμως ταυτόχρονα πολύ λεπτή η απαιτούμενη ισορροπία προκειμένου να μη κινδυνεύει με ασάφειες η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη κατάρτιση και τη παιδεία. Έτσι οι τεχνικές που αναπτύχθηκαν και αναπτύσσονται για να διατηρηθεί η κατάσταση με ασφάλεια είναι πολλές. Κεντρικό σημείο όλων είναι ο φόβος.

Ας σκεφτούμε πόσο ανυπεράσπιστος είναι ένας αναλφάβητος Αφρικανός νομάς που δεν έχει στέγη και τροφή απέναντι σε ένα σύγχρονο Αμερικανό ή Ευρωπαίο. Είναι σαφές πως ο Αφρικανός είναι απόλυτα ανίσχυρος. Δεν μπορεί να αντισταθεί καθώς δε γνωρίζει σχεδόν τίποτα από τις δυνατότητες που διαθέτει ο Αμερικανός ή ο Ευρωπαίος λόγω των γνώσεων και της τεχνολογίας που έχει στη διάθεσή του.

Μπορούμε να τοποθετήσουμε ως βάση αυτό το ακραίο αλλά πραγματικό παράδειγμα προκειμένου να αντιληφθούμε πως η διαφορά επιπέδου γνώσεων και τεχνολογίας αποτελεί στοιχείο διαφοροποίησης και δυνητικά αιτία πρόκλησης σχέσεων υποταγής και εξουσίας μεταξύ των μερών. Προφανώς τα περιθώρια προσδιορίζονται από τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα μέρη, πάντως το ασφαλές δεδομένο της ύπαρξης μικρών ή μεγάλων διαφορών μεταξύ κάθε συγκρινόμενου ζεύγους επιβεβαιώνει πως υπάρχει σε κάθε περίπτωση πλεονέκτημα και συνεπώς περιθώριο άσκησης εξουσίας για τους προαναφερόμενους λόγους σε κάθε περίπτωση.

Επεκτείνοντας τη προαναφερόμενη ατομική περίπτωση σε συλλογικό επίπεδο γίνεται σαφές γιατί το επίπεδο παιδείας είναι καθοριστικός παράγοντας ελευθερίας, ή αν προτιμάτε μη-υποταγής και συνεπώς επικίνδυνη κατάσταση για τους στοχεύοντες στη διατήρηση της εξουσίας. Ο παιδευμένος φοβάται λιγότερα πράγματα από τον απαίδευτο. Γνωρίζει τις δυνατότητες και τους τρόπους λειτουργίας πραγμάτων και καταστάσεων και συνεπώς μπορεί να διαχωρίζει το κίνδυνο. Ο διαχωρισμός του πραγματικού κινδύνου από τον φανταστικό κίνδυνο που επιφέρει τον αδικαιολόγητο φόβο είναι το κρισιμότερο σημείο στην αντιμετώπιση της επιβολής εξουσίας πάνω μας εξ αυτής της αιτίας.

Έτσι η αμάθεια ως φοβικός παράγοντας οδηγεί το σύστημα στη σκόπιμη και καλά μελετημένη προσπάθεια μείωσης του επιπέδου παρεχόμενης παιδείας, αποκλείοντας από τα πάσης φύσεως προγράμματα και μέσα την παροχή πληροφοριών και γνώσεων που μπορούν να ανυψώσουν το επίπεδο παιδείας με αποτέλεσμα το σύστημα να γίνεται βασικός παράγοντας καθυστέρησης και αναστολής της κοινωνικής προαγωγής. Αυτό το αυταπόδεικτο γεγονός δημιουργεί τις μεγάλες διαφορές ανάμεσα στα επίπεδα παιδείας που παρέχονται στους γόνους των μελών και των στελεχών της εξουσιαστικής ομάδας του συστήματος και στους υπόλοιπους με αποτέλεσμα τη διαρκή μεγέθυνση της «ψαλίδας» μεταξύ των δυο αλλά και τη διαρκή υποβάθμιση των συστημάτων εκπαίδευσης παγκοσμίως.

Συμπερασματικά, η ανάγκη διασφάλισης του αισθήματος του φόβου οδηγεί το σύστημα στην σκόπιμη υποβάθμιση του επιπέδου παιδείας και στη διατήρηση μεγάλων διαφορών στο επίπεδο παιδείας μεταξύ των μελών της εξουσιαστικής ομάδας και των υπολοίπων μελών του συστήματος.